Asıl adı Temuçin olan Cengiz Han, 13. yüzyılın başlarında Moğol İmparatorluğu'nu kurdu. Erken yaşta evlendiği eşi bu süreçte önemli roller üstlendi.

BBC Türkçe'de yer alan habere göre; Temuçin, Borçigin kabilesine mensuptu. 16 yaşındayken müttefik kabilenin mensubu Börte ile evlendi. Börte, Temuçin ile evlendikten kısa bir süre sonra düşmanları tarafından kaçırıldı. Gazeteci Erin Blakemore, Börte'nin kaçırılmasının; Borçigin kabilesinin lideri Yesügey tarafından Höelin adlı Merkit kabilesinden bir kadının kaçırılmasının intikamı olduğunu yazıyor. Temuçin, Yesügey ile kaçırdığı Höelin'in çocuğuydu. 

Temuçin kaçırılan karısı Börte'yi özgürlüğüne kavuşturdu. Ardından Merkit kabilelerini yendi ve topraklarını fethetti. Temuçin'in Börte'yi bulduğun an, Igor T. Rashvilds'in Moğolların Gizli Tarihi adlı kitabında şöyle anlatılır: "Savaşta yağma sırasında, Temuçin kaçan halkın arasına daldı ve 'Börte! Börte!' diye bağırdı. 

"Börte, Temuçin'in sesini tanıyınca Temuçin'e doğru koştu. Gece olmasına rağmen Börte, ay ışığında Temuçin'in atının dizginini ve ipini tanıdı ve yakaladı. Temuçin de Börte'yi tanıdı.” 

Cengiz Han'ın hayat felsefesi 

Borçigin kabilelerinin bu tür fetihleri, Cengiz Han olarak bilinen Temuçin'in 13. yüzyılın başlarında Moğol İmparatorluğu'nun kurucusu olmasına kadar devam etti. Richard Pressler, On Üçüncü Yüzyıl: Bir Dünya Tarihi adlı kitabında Cengiz Han'ın statüsünü savaşlarla inşa ettiğini yazar. "Resmi bir felsefesi yoktu. Felsefesi en iyi kendi sözleriyle anlatılırdı.” 

Stuart Legge'nin Kalp Ülkesi adlı kitabına göre, şunları söylemişti: "Bir adamın mutluluğu, düşmanını devirmekte, çiğnemekte, ezmekte ve ondan her şeyini almakta yatar.” Cengiz Han, hayatı boyunca bu felsefeye göre hareket etti. Gazeteci Erin Blakemore şöyle yazıyor: 

"(Cengiz Han) birçok bölgeyi fethederek topraklarına kattı. Birçok karısı ve yüzlerce kölesi vardı. Ancak Börte, onun ilk, en sevdiği ve en etkili karısıydı. Sadece Cengiz Han'ın kalbinde değil, aynı zamanda devlet işlerinde de önemli bir yere sahipti.” 

Michael Byrne ve Hodang Kim tarafından derlenen bir Cambridge Üniversitesi Moğol İmparatorluğu tarihi yayınında, kadınların Moğol toplumunda siyasi, diplomatik ve stratejik düzeylerde kilit bir rol oynadığını gösteriyor: 

"Han'ın ailesine danışmanlık yapar, elçileri kabul eder veya bizzat diplomatik görevlere gider ve diğer bölgelerdeki yöneticilerle iletişim kurarlardı. 

"Hükümet toplantılarına katılır, savaşları planlar, ayrıca politika ve halefiyet kararlarına katılırdı. Han'ın ölümünden sonra kendini hükümdar olarak seçemese de, hükümetteki gücünü kullanabiliyorlardı. "Cengiz Han'ın annesi Höelin, imparatorluğun ilk dönemlerinde çok etkili bir kadındı. Yesügey'in ölümünden sonra çocuklarını yoksulluk içinde büyüttü ve Temuçin'e siyasi bilgelik öğretti. Börte tüm bunlarda kilit rol oynadı.” 

Börte'nin kaçırılması 

Börte, 1161 yılında Temuçin ve Borçigin kabilesinin müttefiki olan Olkunut kabilesinde doğdu. Çocukluklarında söz kesilmiş ve Börte 17, Cengiz Han ise 16 yaşındayken evlenmişlerdi. Düğünden birkaç gün sonra Merkit kabilesi, çiftin kampına saldırdı. Temuçin, altı küçük kardeşi ve annesiyle kaçmayı başardı, ancak Börte tuzağa düşmüştü. Merkit kabilesi mensupları aslında sadece Börte'yi kaçırmak istemişlerdi. 

Hikâyeye göre, Temuçin'in annesi Höelin, Merkit kabilesindendi ve Temuçin'in babası onu kaçırıp karısı yapmıştı. Merkitler bu olayı yıllarca unutmadılar ve Börte'yi kaçırarak intikam almak istiyorlardı. Börte bir öküz arabasına saklandı, ancak Merkitler onu bulup at sırtında götürdüler. Temuçin, karısını kurtarmak için çabalarını sürdürdü. Göçebe Merkit kabileleri Orta Asya'nın binlerce kilometrelik otlaklarında nereye giderse gitsin, Temuçin onları uzaktan takip etti. Bu süre zarfında, kendine yoldaşlar toplamaya başladı. 

Ünlü sözlerinden biri şöyleydi: "Merkit kabilesi sadece çadırımı boşaltmakla kalmadı, göğsümü yırtıp kalbimi aldılar.” 

Sonunda, Merkit kabileleri Sibirya'daki Baykal Gölü yakınlarında kamp kurduğunda, Temuçin ve adamları bir gerilla operasyonuyla Börte'yi düşmanlarından geri aldılar. Bazı tarihçilere göre bu olay, Cengiz Han'ın hayatındaki en önemli olaydı çünkü onu "imparator yapacak bir yola" sokmuştu. 

Börte ve imparatorluğun kuruluşu 

Cambridge'in yayımladığı Moğol İmparatorluğu Tarihi kitabına göre Börte'nin 1178'de Temuçin ile evlendiğini belirtiliyor. Katia Wright, makalelerinden birinde Börte'nin Kongurat boyunun liderinin kızı olduğunu yazar. 

Bu evlilikle Temuçin'in siyasi kariyeri başlamıştır: 

"Bu ilişki, ona saygın bir ailenin kimliğini kazandırmış ve iktidara gelmesine yardımcı olan arkadaş çevresiyle tanışmasını sağlamıştır. Evlilik aynı zamanda Temuçin'in Moğol siyasi ittifaklarının ayrılmaz bir parçası olan bir aile kurmasına da vesile olmuştur.” 

Aynı kitaba göre, "Börte, Temuçin'e siyasi danışmanlık yapmıştır. Dokuz çocukları olmuştur. Oğulları imparatorluğun çeşitli bölgelerinin hükümdarları olmuşlardır. Oğlu Ögeday, Cengiz Han'ın varisi ilan edilmiştir. Sonraki eşlerinden olan oğulları böyle bir statüye sahip olmamıştır.”

Timothy May, Moğol İmparatorluğu adlı kitabında, yalnızca Börte'nin oğullarının Temuçin'in varisleri olarak kabul edildiğini yazar. Moğol İmparatorluğu Tarihi, Börte'nin kızlarının çeşitli kabile mensuplarıyla evlendirildiğini ve bunların Moğol İmparatorluğu'na siyasi ve askeri güç getirdiğini belirtir. Bu ilişkiler, komşu beyliklerin savaşsız bir şekilde imparatorluğa dahil edilmesine yardımcı olmuştur. 

Börte kızlarının eşleri daha sonra Harezm'in işgali (1219) ve Kuzey Çin'in işgali (1211-1215, 1217-1223) gibi askeri seferlere katılmıştır. Timothy May'e göre, Börte birçok yetim çocuğu evlat edindi ve bu onun itibarını ve toplumsal konumunu yükseltti. 

Siyasi ve askeri danışman olarak Börte 

Anne Bradbridge, Kadınlar ve Moğol İmparatorluğu'nun Oluşumu adlı kitabında kadınların imparatorluktaki önemlerinin bilindiğini söylüyor. Börte zekiydi. Kayınvalidesi Höelin ile kabile kampının mali işlerini yönetmek de dahil olmak üzere bazı sorumlulukları paylaşıyordu. 

"İdeal bir eş olarak Börte, Temuçin'in konak yerini ve hayvanlarını denetlemekle kalmıyor, aynı zamanda kişisel asistanlarını, hizmetçilerini, kölelerini, eşlerini ve muhafızlarını da yönetiyordu. 

"Bu kişilerin sayısı bini aşmış olabilir. Moğol geleneğine göre, kocasını ve misafirlerini hoş tutmaktan sorumluydu. Onun konak yerinde birçok önemli antlaşma ve ittifak imzalandı. 

"Temuçin'e iyi tavsiyelerde bulundu ve bu tavsiyeler ciddiye alındı. Ailesi, Cengiz Han'a siyaset alanında ve savaşta mükemmel destek sağladı. Moğol toplumunda önemli bir konuma sahipti. Cengiz Han, siyaset ve savaş konularında ondan tavsiye isterdi.” 

Bu güveni akıllıca kullandı. Örneğin, Börte kaçırıldıktan sonra, Cengiz Han'a, kendisini serbest bırakmasına yardım eden ancak daha sonra siyasi bir düşman haline gelen yakın arkadaşı Camuka ile dostluğunu kesmesini tavsiye etti. 1204'te Cengiz Han, Camuka'yı yendi ve öldürülmesini emretti. 

Timothy May'e göre, Börte Asya genelindeki ticaret yollarıyla ilgili meseleleri yönetiyordu. Ayrıca bu yollarda seyahat eden yetkililere ve tüccarlara danışmanlık yapıyordu. Tarihi belgelere göre, bu rolünde oldukça etkiliydi. Yaptığı birçok eylem belgelenmiştir. Başka bir olayda, Han'ın yakın müttefiki olan Tayp Tangri, Temuçin'in kardeşine hakaret etti. Börte, kocasının onu ağır şekilde cezalandırması konusunda ısrar ederek hemen tepki gösterdi. Blakemore, tarihçi Donna Hamill'e atıfta bulunarak, "Bu olayda Cengiz Han, Börte'nin tavsiyesine uyarak halk arasında barışı sağladı ve liderliğini güçlendirdi" diye yazıyor. 

Blakemore'a göre, "Börte büyükelçi, danışman ve yöneticiydi. Kraliçenin imparatorluk içindeki rolünü belirlemekten sorumluydu. Börte'nin hayatının birçok yönü tarihin perdesi altında kalmış olsa da, kadınların imparatorluğun inşasında ve günlük yönetiminde oynadıkları hayati rolün bir örneğidir.” "Moğol İmparatorluğu'nda Börte gibi kadınlar olmasaydı, imparatorluk da var olmazdı" diye yazıyor Bradbridge. 

"Cengiz Han'ın hayatı boyunca en büyük eşiydi. Çoğu zaman kocasıyla birlikte yaşadı. Han'la birlikte olmadığı zamanlarda bile imparatorluğun bazı kısımlarını kendisi yönetti.” Broadbridge, Börte'yi Cengiz Han'ın hayatındaki en etkili kadınlardan biri olarak tanımlıyor. Börte hakkındaki hikâyeler buna tanıklık ediyor. Cengiz Han dünyanın çeşitli yerlerini fethetmekle meşgulken, Börte imparatorluğun yönetimine yardımcı olmak için Moğolistan'da kaldı. Kişisel toprakları Kerulen Nehri kıyısındaydı. 

Timothy May'e göre Börte, kocası Cengiz Han'dan sonra 1230 yılında öldü. Yaşadığı dönemde Moğol ulusunun en saygın figürlerinden biri haline geldi. "Börte sadece kocasına danışmanlık yapmakla kalmadı, aynı zamanda kızlarını temsilci, elçi olmaları ve devlet işlerine aktif katılım sağlamaları için eğitti.” Asya Konuları kitabının yazarı Max Lu'ya göre, Cengiz Han ve Kraliçe Börte'nin evlendiği, günümüz Moğolistan topraklarında bulunan göl kenarı Moğollar için kutsal kabul ediliyor. "Bölge, çiftin ömür boyu süren ilişkilerinin bir sembolü haline geldi."